Thought and its futility
Are seen
Desire and its pointlessness
Are seen
Fear and its subsidence
Are seen
The unwavering flame of attention
Engulfs all that is
Mind is still, void of content
Ego sinks back in quiet repose
To its source
All is as is
Naturally at ease
And the Self is all there is
A presence within and all around
The benevolent monarch
Calm and eternal
Patient and gentle
Soft and subtle
All-pervading, yet untouched
Creator, mover and destroyer
Of worlds upon worlds
Which are all but itself
Playing with itself
The raas of Krishna
And Shiva’s tandav
Are one cosmic dance
Of the unmoving Self

Poverty is not so easy to attain.
It is not all misery--belly-pinching brats,
motherless, naked and dirty, let loose
among garbage heaps on squalid streets;
it is not always a toothless importunate hag,
shrunken and gaunt, who, accosting you on the footpath,
clings and clings, pleading she has no other refuge;
it is not always the slum in Calcutta or Bombay
where during the monsoon, the pus of the city
oozes, and women, with babies at their breasts
wade across filthy gutters by the roadside
to reach their dissolute hovels; it is not always
some leper on display, limbs arranged on a cart,
a wrinkled begging bowl of tin balanced between
stubs of arms, pushed by his bandaged companion.
We, for whom poverty is the only sin,
miss the true meaning of what it is to be poor.
Regard myself in my own comfortable cage
twenty concrete floors above the common street
surrounded by my solacing clutter of machines:
my washers, dryers, heaters, coolers, mixers,
air-conditioners, refrigerators, cookers, grinders,
dish washers, vacuum cleaners, hi-fi stereos, CD-Roms--
wonderful possessions, too numerous to mention--
fabricate my secure and happy delusions. My day
which ended with a sedative, begins with the alarm
of a chronometer made in Japan. Wired to a shaver,
I adjust temperatures, turn on the coffee maker,
automatically dispose garbage, receive recorded messages
from the office, blip the tube for the Morning News,
open refrigerator, collect dishes from the washer,
breakfast instantly, and if not constipated, defecate,
shower, shampoo, condition, blow-dry hair, dress,
descend in the elevator to my automobile, waiting
in the bowels of the building. After I leave,
the fluffy carpet smothers the floor, bolted windows
preserve the air-conditioning; pets, and potted plants
on display, strategically placed for effect, languish
for want of sunshine and air.
Regard myself among
all these, my indispensable possessions. Can I
one muffled night, walk away from all this that ties me?
can I, oppressed by my fears and uncertainties,
disappear into the night to find all the answers?
"I shall not rest until I have found the truth"--
can I take such a vow and simply leave in the dark
without even a note, as over two thousand years ago
Gautama did? With all my engagements, can I
without notice, even take a vacation? No, impossible.
I will be registered with the Missing Persons Bureau.
The media will blare my absence; the major newspapers
announcing a reward for my capture, will print my
picture; my wife will hire detectives to track me down,
and if I am found, she will probably file for divorce,
suing me for desertion and maltreatment. Afterwards,
endless alimony payments will follow as a matter of course.
No, my friend, even if I want to, I cannot be poor.
Poverty, the plain fact is, cannot be inherited;
it has to be acquired, for it is a quality of the mind.
Poverty is the lack of need, not the want of possessions.
It cannot be forced, because it is voluntary.
He who knows what it is to be poor, always walks
upright; using only what he needs, refusing all excesses,
he is the essential man, without any superfluity.
Or, consider another angle:
we humans are beings of spirit and flesh.
some stuff the spirit, starve the flesh,
some starve the spirit and stuff the flesh.
Some die of too little, some die of too much,
and all those who die are equal. Hence,
privation and repletion are variations
of the same illness. So don't think that
being rich, in itself, is better than being poor,
for in the ultimate analysis, despite your wealth,
can you deny, that in truth you own only yourself?
Beyond a certain point,
I do not care to prolong this argument.
These words formed in indignation
always dissolve in a calm beyond comment.
My philosophy is simple
though some consider it partisan and limited:
the poor define their opposites;
without them none would be rich.
Hence, if nothing else,
let me here declare
my allegiance to my deprived countrymen,
however unlike them I may be.
Let poverty be my lot,
let me make this meagre offering
at the shrine of indigence.
Having now come out into the open,
taken sides for the rest of my days,
let me end,
on a note of uncharacteristic bluntness:
we mustn’t extend our judgements
to what we do not comprehend;
we should accept each other,
as we are—rich or poor--
or mind our own business, please.

Excerpts from "The Used Book"
Read More at www.makarand.com

I dreamed of bumping into you suddenly,
say, at Teen Murti house,
or at the Times of India building,
and imagined what I'd do then:
give you a big hug and a kiss,
unable to restrain my happiness
on seeing you after twelve years?
Your long, straight, glossy hair
would have done a shampoo commercial proud.
The hooked nose
only added character.
You had a grandmother's benign smile,
but such petulant eyes.
Though terribly insecure,
you always seemed so sure of yourself.
I still remember some of your famous lines:
“Are you asking me out on a date?
Then say so, don’t say ‘Do you see movies?’”
“Incidentally, I don’t go out on dates.”
"I know I'm attractive, though not beautiful...”
“Just because I'm liberated doesn't mean I'm available...”
All your admirers had them by heart—
we rehearsed them and laughed.
At last, you held my hand on the abandoned stairway
leading to the roof of your college.
Before I could begin to appreciate the sensation
we were surprised by a puritanical lecturer
on the prowl, who threatened to report us.
You told him off with characteristic confidence:
"We know what we are doing,
we don't need you to guard our morals."
The poor man was too taken aback to answer.
Yes, the Hauz Khas poem actually
belongs to you, though it occurs in her book.
Remember how we visited the village
before any of the boutiques had come up.
There were reams upon reams of dyed cloth,
in myriad bright colours,
stretched to dry in the sun,
like swathes of a rainbow, descended on earth.
We also visited Mulk Raj Anand's famous house,
but found that he was in Bombay.
Then to Feroze Shah's tomb and madarsa
which was our favourite haunt.
How proud you were when I took a taxi
from the University all the way to your place
just to wish you happy birthday.
I picked up the flowers at C.P.
and called to ask if I could visit at 6:00 p.m.
You told your dad, "You can set your watch
by him. It has to be six o'clock now"
as I was announced and introduced.
You were the happiest that day.
How intensely as we talked, dreaming
of great things: “We’ll change the world,”
you boasted: “you'll be like Sartre,
and I, Simone de Beauvoir."
Of course, I proposed to you.
Then why did you not accept me?
"I’m not sure I love you--" you often said,
"don’t you know how badly Sartre treated de Beauvoir…?"
You went off to the U.S. with someone else
but that broke up too, I heard.
Finally, it was clear
that you'd never really be able
to let go of yourself. You were too
scared of losing control, of heartbreak,
of needing somebody else.
I once wrote to you
just after I'd married her
that I loved you and only you.
I showed her the letter and hurt all three of us.
But time passes and with it
what once was so precious
is hardly worth preserving now:
“I’m just an aging spinster,”
you say when we meet,
“do you still want to be my friend?”
You’re tone is light and ironic,
but why is there a wistful look in your eyes?

Excerpts from "Partial Disclosure"
Read More at www.makarand.com

Let me forget myself momentarily
as the divine did itself when it made this
beautiful world of sound, light, and colour,
and peopled it with all kinds of creatures,
great and small, peaceful or violent.
So let me find myself completely in the object
of my desire, let my self be totally lost
in the other, let me thus become a woman,
and fall hopelessly in love with the man
in her. Let this love have no destination,
no hope of fulfilment or consummation;
let it be entirely futile, pointless, even
inconsequential. And let my heart be riven,
broken, crushed, scattered beyond all
retrieval or recognition, let all my poise
and self-control, my pride of manhood
be totally undone in this all-consuming
passion. O victory, I shall seek you
in my utter ruination, like a desperate
soul seeking solace in everlasting annihilation.
My obsession brooks no restraint or moderation;
I must be totally destroyed before I'm done,
no particle of me left safe or untouched.
I risk all to gain all; I am reckless in love
because I know that the one I love, after all,
is not I or you, but the lost whole of which
both are parts. I am willing to wager all
because I know that my love will be as safe
with you as it is with the Mother of God.

वृक्ष हों भले खड़े,
हों घने हों बड़े,
एक पत्र छाँह भी,
माँग मत, माँग मत, माँग मत,
अग्निपथ अग्निपथ अग्निपथ।
तू न थकेगा कभी,
तू न रुकेगा कभी,
तू न मुड़ेगा कभी,
कर शपथ, कर शपथ, कर शपथ,
अग्निपथ अग्निपथ अग्निपथ।
यह महान दृश्य है,
चल रहा मनुष्य है,
अश्रु स्वेद रक्त से,
लथपथ लथपथ लथपथ,
अग्निपथ अग्निपथ अग्निपथ।

मन समर्पित, तन समर्पित,
और यह जीवन समर्पित।
चाहता हूँ देश की धरती, तुझे कुछ और भी दूँ।
माँ तुम्‍हारा ऋण बहुत है, मैं अकिंचन,
किंतु इतना कर रहा, फिर भी निवेदन-
थाल में लाऊँ सजाकर भाल मैं जब भी,
कर दया स्‍वीकार लेना यह समर्पण।
गान अर्पित, प्राण अर्पित,
रक्‍त का कण-कण समर्पित।
चाहता हूँ देश की धरती, तुझे कुछ और भी दूँ।
माँज दो तलवार को, लाओ न देरी,
बाँध दो कसकर, कमर पर ढाल मेरी,
भाल पर मल दो, चरण की धूल थोड़ी,
शीश पर आशीष की छाया धनेरी।
स्‍वप्‍न अर्पित, प्रश्‍न अर्पित,
आयु का क्षण-क्षण समर्पित।
चाहता हूँ देश की धरती, तुझे कुछ और भी दूँ।
तोड़ता हूँ मोह का बंधन, क्षमा दो,
गाँव मेरी, द्वार-घर मेरी, ऑंगन, क्षमा दो,
आज सीधे हाथ में तलवार दे-दो,
और बाऍं हाथ में ध्‍वज को थमा दो।
सुमन अर्पित, चमन अर्पित,
नीड़ का तृण-तृण समर्पित।
चाहता हूँ देश की धरती, तुझे कुछ और भी दूँ।

ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਆਸ ਨ ਕਰਿਓ ਕਿ ਮੈਂ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਹੋ ਕੇ
ਤਹਾਡੇ ਚਗਲੇ ਹੋਏ ਸਵਾਦਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ 'ਚ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ
ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤੋਤਲੀ ਕਵਿਤਾ
ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਧੀਆਂ ਦਾ ਕੰਜਕ ਜਿਹਾ ਹਾਸਾ
ਮੈਂ ਤਾਂ ਜਦ ਵੀ ਕੀਤੀ-ਖਾਦ ਦੇ ਘਾਟੇ
ਕਿਸੇ ਗਰੀਬੜੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਵਾਂਗੂ ਪਿਚਕ ਗਏ ਗੰਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਕਰਾਂਗਾ
ਮੈਂ ਦਲਾਨ ਦੇ ਖੂੰਜੇ 'ਚ ਪਈ ਸੌਣੀ ਦੀ ਫਸਲ
ਤੇ ਦਲਾਨ ਦੇ ਬੂਹੇ ਤੇ ਖੜੇ ਸਿਆਲ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ।
ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਆਸ ਨ ਕਰਿਓ ਕਿ ਮੈਂ ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਖਿੜਨ ਵਾਲੇ
ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ
ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਕੁਨਾਂ ਧਰਾਂਗਾ
ਮੈਂ ਬੈਂਕ ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ ਦੀਆਂ ਖਚਰੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ
ਸਰਪੰਚ ਦੀ ਥਾਣੇ ਤੱਕ ਲੰਮੀ ਪੂਛ ਦੀ
ਤੇ ਉਸ ਪੂਰੇ ਚਿੜੀਆ-ਘਰ ਦੀ
ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਪਾਲ ਰੱਖਿਆ ਹੈ
ਜਾਂ ਉਸ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੀ
ਜੋ ਮੈਂ ਅਪਣੀ ਹਿੱਕ ਅੰਦਰ ਸਾਂਭ ਰੱਖਿਆ ਹੈ
ਜਾਂ ਏਦਾਂ ਦੀ ਹੀ ਕੋਈ ਕਰੜ ਬਰੜੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ
ਮੇਰੇ ਲਈ ਦਿਲ ਤਾਂ ਬੱਸ ਇਕ ਪਾਨ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵਰਗਾ ਲੋਥੜਾ ਹੈ
ਮੇਰੇ ਲਈ ਹੁਸਨ ਕੋਈ ਮੱਕੀ ਦੀ ਲੂਣ ਭੁੱਕੀ ਹੋਈ ਰੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲੱਜ਼ਤ ਹੈ
ਮੇਰੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਘਰ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵਾਂਗ
ਲੁਕ ਲੁਕ ਪੀਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ੈਅ ਹੈ
ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਆਸ ਨ ਕਰਿਓ ਕਿ ਮੈਂ ਖਰਗੋਸ਼ ਵਾਂਗ
ਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਕੂਲੀ ਮਹਿਕ ਨੂੰ ਪੋਲੇ ਜਹੇ ਸੁੰਘਾਂ
ਮੈਂ ਹਰ ਕਾਸੇ ਨੂੰ ਜੋਤਾ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ
ਖੁਰਲੀ ਉੱਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹੋ ਕੇ ਟੱਕਰਿਆ ਹਾਂ
ਮੈਂ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਸਾਧ ਹੋਣ ਤੋਂ ਉਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫਰ ਹਾਂ
ਮੈਂ ਬੁੱਢੇ ਮੋਚੀ ਦੀ ਗੁੰਮੀ ਹੋਈ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਲੋਅ ਹਾਂ
ਮੈਂ ਟੁੰਡੇ ਹੌਲਦਾਰ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਯਾਦ ਹਾਂ ਕੇਵਲ
ਮੈਂ ਪਿੰਡੇ ਵਕਤ ਦੇ, ਚੱਪਾ ਸਦੀ ਦਾ ਦਾਗ ਹਾਂ ਕੇਵਲ
ਤੇ ਮੇਰੀ ਕਲਪਣਾ, ਉਸ ਲੁਹਾਰ ਦੇ ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੋਂ ਲੂਸੇ ਮਾਸ ਵਰਗੀ ਹੈ
ਜੋ ਬੇਰਹਿਮ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਖਿਝਿਆ ਰਹੇ, ਇਕ ਹਵਾ ਦੇ ਬੁੱਲੇ ਲਈ
ਜੀਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚਲਾ ਚਊ ਦਾ ਫਾਲਾ
ਕਦੀ ਤਲਵਾਰ ਬਣ ਜਾਵੇ, ਕਦੀ ਬੱਸ ਪੱਠਿਆਂ ਦੀ ਪੰਡ ਰਹਿ ਜਾਵੇ
ਮੈਂ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਦਾ ਪੱਖਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ
ਮੈਂ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਦੀ ਝੀਰੀ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ 'ਚੋਂ ਸਿੰਮਦਾ ਰਾਗ ਹਾਂ ਕੇਵਲ
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੁਹਜ ਦੀ ਉਸ ਸੁਪਨ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਉਰ੍ਹੇ
ਹਾਲਾਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੱਲਾਂ ਹਨ
ਅਜੇ ਮੈਂ ਧਰਤ ਤੇ ਚਾਈ
ਕਿਸੇ ਸੀਰੀ ਦੇ ਕਾਲੇ-ਸ਼ਾਹ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਜਹੀ ਰਾਤ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ
ਉਸ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ
ਜੋ ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਦੇ ਧੁੱਪ ਨਾਲ ਲੂਸੇ ਮੌਰਾਂ ਉੱਤੇ ਉੱਕਰਿਆ ਹੈ
ਜਾਂ ਅਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਪਾਟੀਆਂ ਬਿਆਈਆਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ
ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਆਸ ਨ ਕਰਿਓ ਕਿ ਮੈਂ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਹੋ ਕੇ
ਤੁਹਾਡੇ ਚਗਲੇ ਹੋਏ ਸਵਾਦਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ 'ਚ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤੋਤਲੀ ਕਵਿਤਾ
ਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਧੀਆਂ ਦਾ ਕੰਜਕ ਜਿਹਾ ਹਾਸਾ

बार-बार आती है मुझको मधुर याद बचपन तेरी।
गया ले गया तू जीवन की सबसे मस्त खुशी मेरी।
चिंता-रहित खेलना-खाना वह फिरना निर्भय स्वच्छंद।
कैसे भूला जा सकता है बचपन का अतुलित आनंद?
ऊँच-नीच का ज्ञान नहीं था छुआछूत किसने जानी?
बनी हुई थी वहाँ झोंपड़ी और चीथड़ों में रानी।
किये दूध के कुल्ले मैंने चूस अँगूठा सुधा पिया।
किलकारी किल्लोल मचाकर सूना घर आबाद किया।
रोना और मचल जाना भी क्या आनंद दिखाते थे।
बड़े-बड़े मोती-से आँसू जयमाला पहनाते थे।
मैं रोई, माँ काम छोड़कर आईं, मुझको उठा लिया।
झाड़-पोंछ कर चूम-चूम कर गीले गालों को सुखा दिया।
दादा ने चंदा दिखलाया नेत्र नीर-युत दमक उठे।
धुली हुई मुस्कान देख कर सबके चेहरे चमक उठे।
वह सुख का साम्राज्य छोड़कर मैं मतवाली बड़ी हुई।
लुटी हुई, कुछ ठगी हुई-सी दौड़ द्वार पर खड़ी हुई।
लाजभरी आँखें थीं मेरी मन में उमँग रँगीली थी।
तान रसीली थी कानों में चंचल छैल छबीली थी।
दिल में एक चुभन-सी थी यह दुनिया अलबेली थी।
मन में एक पहेली थी मैं सब के बीच अकेली थी।
मिला, खोजती थी जिसको हे बचपन! ठगा दिया तूने।
अरे! जवानी के फंदे में मुझको फँसा दिया तूने।
सब गलियाँ उसकी भी देखीं उसकी खुशियाँ न्यारी हैं।
प्यारी, प्रीतम की रँग-रलियों की स्मृतियाँ भी प्यारी हैं।
माना मैंने युवा-काल का जीवन खूब निराला है।
आकांक्षा, पुरुषार्थ, ज्ञान का उदय मोहनेवाला है।
किंतु यहाँ झंझट है भारी युद्ध-क्षेत्र संसार बना।
चिंता के चक्कर में पड़कर जीवन भी है भार बना।
आ जा बचपन! एक बार फिर दे दे अपनी निर्मल शांति।
व्याकुल व्यथा मिटानेवाली वह अपनी प्राकृत विश्रांति।
वह भोली-सी मधुर सरलता वह प्यारा जीवन निष्पाप।
क्या आकर फिर मिटा सकेगा तू मेरे मन का संताप?
मैं बचपन को बुला रही थी बोल उठी बिटिया मेरी।
नंदन वन-सी फूल उठी यह छोटी-सी कुटिया मेरी।
'माँ ओ' कहकर बुला रही थी मिट्टी खाकर आई थी।
कुछ मुँह में कुछ लिये हाथ में मुझे खिलाने लाई थी।
पुलक रहे थे अंग, दृगों में कौतुहल था छलक रहा।
मुँह पर थी आह्लाद-लालिमा विजय-गर्व था झलक रहा।
मैंने पूछा 'यह क्या लाई?' बोल उठी वह 'माँ, काओ'।
हुआ प्रफुल्लित हृदय खुशी से मैंने कहा - 'तुम्हीं खाओ'।
पाया मैंने बचपन फिर से बचपन बेटी बन आया।
उसकी मंजुल मूर्ति देखकर मुझ में नवजीवन आया।
मैं भी उसके साथ खेलती खाती हूँ, तुतलाती हूँ।
मिलकर उसके साथ स्वयं मैं भी बच्ची बन जाती हूँ।
जिसे खोजती थी बरसों से अब जाकर उसको पाया।
भाग गया था मुझे छोड़कर वह बचपन फिर से आया।